हामी प्रायः जन्मको उत्सव गर्छौं नामकरणको पूजा गर्छौं विवाहमा तामझाम गर्छौं तर मृत्युको कुरा गर्दा समाजमा डर असहजता र मौनता देखिन्छ। हाम्रो समाजले मृत्युलाई सधैं भय पीडा र त्राससँग जोड्दै आएको छ। हाम्रो बोलीचालीमा “मृत्यु” शब्द उच्चारण गर्न डर लाग्छ मानौँ यो कुरा गर्दा मृत्यु छिट्टै नजिक आउँछ।
तर कहिलेकाहीँ कोही व्यक्तिहरू भिन्न तरिकाले सोच्दछन् भिन्न तरिकाले प्रस्तुत गर्दछन् र भिन्न तरिकाले जीवन जिउँछन्। उनीहरू मृत्युको कुरा सहजता र स्वीकृतिसँग गर्छन्। मेघ श्रेष्ठ पनि त्यस्ता व्यक्ति हुन् जसले जीवनलाई मात्र बाँच्ने खाने बस्ने कमाउने–खर्च गर्ने चक्रका रूपमा नभएर जन्मदेखि मृत्युको निरन्तर यात्राको रूपमा बुझेका छन्।
उनले भन्छन् “म जन्मेदेखि नै मृत्युको तयारीमा थिएँ र छु। म मृत्युमा पनि हाँस्दै बिदा हुन चाहन्छु।” यो सुन्दा हाम्रो समाजमा अचम्म लाग्छ। प्रायः मृत्युको तयारी भन्ने कुरा सुन्दा हामी डराउँछौं। तर मेघ श्रेष्ठको बुझाइ फरक छ। उनका अनुसार मृत्युको तयारी गर्नु भनेको मर्न चाहनु वा मर्न डराउनु होइन। बरु यो जीवनलाई बुझ्ने यसको अर्थ र क्षणभंगुरतालाई स्वीकार्ने एउटा बाटो हो।
जन्म र मृत्यु प्राकृतिक चक्र हुन्। हामी जन्मलाई स्वीकार्छौं मृत्युलाई अस्वीकार्छौं। हाम्रो समाजमा जन्मलाई उत्सव मानिन्छ मृत्युलाई दुःखको घटना। तर गहिरो सोच्दा जन्मजस्तै मृत्यु पनि प्राकृतिक हो। मेघ श्रेष्ठ भन्छन् “मैले मेरो मृत्यु भइसकेपछि सबैभन्दा अगाडि एउटा ब्यानर हुन्छ त्यहाँ लेखिएको हुन्छ: म जानकै लागि आएको हुँ। मेरो बिदाइमा नरुनु रोएर आफ्नो यात्रा दुखी नबनाउनु बरु खुशी हुँदै बिदा गर्नु।”
उनको दृष्टि असामान्य छ। हाम्रो संस्कृतिमा बिदाइ सधैं आँसु र करुणासँग जोडिन्छ। मृत्यु भएको दिन घरमा कालो वायुमण्डल हुन्छ छिमेकी पनि पीडामै भाग लिन्छन्। तर उनी भन्छन् “मेरो बिदाइबाट हाँस्न खुशी हुन सिक्नुस् अनि आफ्नै मृत्युको तयारी गर्नुस्।” यो केवल व्यक्तिगत चाहना होइन मृत्युबारेको हाम्रो सोच बदल्ने सन्देश हो।
“मृत्युको तयारी” शब्दले प्रायः भय जगाउँछ। तर मेघ श्रेष्ठको दृष्टिले यो डर होइन सजगता हो। मृत्युको तयारी गर्नु भनेको मृत्युबारे सचेत रहनु जीवनको क्षणभंगुरतालाई बुझ्नु अति तामझाम स्वार्थ र घमण्डमा जीवन बिताउनुको सट्टा सरल र अर्थपूर्ण जीवन जिउनु हो। बाँचुन्जेल प्रेम सहिष्णुता र कृतज्ञताको अभ्यास गर्नु हो।
मृत्युको तयारी भनेको “म मर्न गइरहेको छु” भनेर निराश हुनु होइन। बरु “म बाँचुन्जेल अझ राम्रो काम गर्छु” भनेर सचेत हुनु हो। मेघ श्रेष्ठको विचारले हामीलाई जीवनलाई अझ प्रेम गर्न सिकाउँछ।
हाम्रो समाजमा मृत्युलाई भयानक घटनाका रूपमा चित्रण गरिन्छ। मृत्यु हुँदा करुण संगीत बजाइन्छ आँसु र चिच्याहट मिसाइन्छ र अन्त्येष्टि वा श्राद्धमा दुःखको माहोल सिर्जना गरिन्छ। यसमा कुनै नराम्रो कुरा छैन किनकि पीडा स्वाभाविक हो। तर समस्या तब हुन्छ जब हामी मृत्युबारे सोच्नै डराउँछौं। हामी आफ्नो मृत्युबारे कुनै तयारी गर्दैनौं न त भावनात्मक तयारी न त आर्थिक वा आध्यात्मिक तयारी। परिणामस्वरूप जब मृत्यु आउँछ हामी असहाय र विचलित हुन्छौं।
मेघ श्रेष्ठको सन्देश गहिरो छ “बिदाइलाई स्वीकार्न गाह्रो हुन्छ तर मेरो बिदाइबाट हाँस्न र खुशी हुन सिक्नुस्।” उनको विचारले हामीलाई प्रश्न गर्छ: किन हामी मृत्युलाई केवल पीडाको रूपमा बुझ्छौं? किन मृत्युलाई जीवनको उत्सव बनाउन सकिँदैन?
नेपालमा मृत्यु र अन्त्येष्टि संस्कृतिमा गहिरो परम्परा छ। हिन्दू धर्ममा मृतकलाई नदी किनारमा दाह संस्कार गर्ने श्राद्ध गर्ने र पिण्ड दिने प्रथा छ। बौद्ध धर्ममा मृत्युलाई पुनर्जन्मको ढोका मानिन्छ। यी दुवै संस्कृतिमा मृत्युलाई अन्तिम होइन अर्को यात्राको रूपमा देखिन्छ। तर व्यवहारमा हामी मृत्युलाई अझै पनि भयको विषय बनाइराख्छौं।
मेघ श्रेष्ठको सोच धार्मिक दृष्टिकोण होइन मानवीय दृष्टिकोणबाट छ। उनका लागि मृत्यु प्राकृतिक सत्य हो जसलाई हाँस्दै स्वीकार्न सकिन्छ। उनको चाहना छ—मरणपश्चात् पनि अरूलाई आँसु होइन मुस्कान उपहार दिन सकियोस्।
मनोविज्ञानले पनि मृत्युबारे सचेत रहनु लाभदायी ठान्छ। मृत्युबारे सचेत मानिसहरू जीवनलाई अझ कृतज्ञतापूर्वक जिउँछन्। उनीहरू स–सानो कुरा र मान–प्रतिष्ठाभन्दा बढी मूल्यवान् कुरामा ध्यान दिन्छन्। मृत्युबारे सोच्ने बानीले मानिसलाई आध्यात्मिक र भावनात्मक रूपमा बलियो बनाउँछ। टिबेटी बौद्ध धर्ममा ‘मेडिटेशन अन डेथ’ भनिन्छ “मृत्युबारे समय–समयमा ध्यान गर्नु भनेको जीवनलाई गहिरो बुझ्नु हो।” मेघ श्रेष्ठको दृष्टिकोण पनि यही हो।
उनको भनाइ “म जन्मेदेखि नै मृत्युको तयारीमा थिएँ र छु। म मृत्युमा पनि हाँस्दै बिदा हुन चाहन्छु।” यो व्यक्तिगत निर्णय होइन हामी सबैका लागि पाठ हो। यसको अर्थ म मृत्युमा पनि हाँस्न सक्छु म मृत्युको कुरा गर्दा डराउँदिनँ म बाँचुन्जेल प्रेम करुणा र कृतज्ञतामा जिउन चाहन्छु म बिदाइमा पनि अरूलाई दुःख होइन खुशी दिन चाहन्छु।
मेघ श्रेष्ठको सन्देशले सिकाउँछ मृत्यु प्राकृतिक छ त्यसलाई स्वाभाविक रूपमा स्वीकार्नुपर्छ। मृत्युबारे समयमै सोच्नु जीवनलाई गहिरो बनाउँछ। मृत्युको तयारी जीवनलाई अझ सार्थक र सजग बनाउँछ। बिदाइलाई प्रेम र स्मृतिको उत्सव बनाउन सकिन्छ। हामीले मृत्युबारे डराउन होइन सचेत रहन सिक्नुपर्छ। जन्मजस्तै मृत्यु अर्को यात्रा अर्को अध्याय हो।
जीवन जन्मदेखि मृत्युबीचको समय होइन। जीवन चेतना हो जसले जन्म र मृत्यु दुबैलाई अँगाल्छ। यदि हामी जन्मको तयारी गर्छौं भने मृत्युको तयारी किन नगर्ने? मृत्युको तयारी मर्ने अभ्यास होइन जीवनको अभ्यास हो। मेघ श्रेष्ठले भनेझैँ “म जन्मेदेखि नै मृत्युको तयारीमा थिएँ र छु” भन्ने विचार प्रेरणादायी छ। जसले मृत्यु बुझ्छ उसले जीवन बुझ्छ। जसले मृत्युलाई हाँस्दै स्वीकार्छ उसले जीवनलाई अझ गहिरो प्रेम गर्न सक्छ।
अब हामी पनि मृत्युबारे समयमै सोचौं। मृत्युबारे सोच्दा जीवनको मूल्य बुझ्न सजिलो हुन्छ। बाँचुन्जेल प्रेम गरौं सहयोग गरौं कृतज्ञतामा जिउँ। बिदाइको क्षण आए पनि आँसु होइन स्मृतिको मुस्कान छोडौं। मृत्युलाई भय होइन जीवनको अन्तिम उत्सव बनाऔं।
